Kunsthistorisches Museum to jedna z największych na świecie instytucji muzealnych posiadająca zbiory sztuki od starożytności po koniec XVIII w. Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu oprócz głównej siedziby obejmuje także etnograficzne Weltmuseum, Skarbiec w Hofburgu, zamek Ambras w Innsbrucku i inne, mniejsze oddziały. Wyrosła z prywatnej kolekcji Habsburgów od stuleci zachłannie strzeżonej i powiększanej przez kolejnych monarchów. Już panujący w końcu XV w. Fryderyk III gromadził swoje zbiory portretów i zbroi w Wiedniu, Ferdynand II umieścił je w zamku Ambras w Tyrolu, a Rudolf II przeniósł je wraz ze stolicą cesarstwa do Pragi. Jego kunstkamera na Hradczanach była celem wizyt i studiów, wywarła wielki wpływ na kształtowanie się działań kolekcjonerskich w Europie Środkowej. Później jej część przewieziono do Wiednia, a resztę zrabowali Szwedzi w 1648 r.
Wszystkie kolekcje Habsburgów zostały objęte ustanowioną przez cesarza Ferdynanda II zasadą primogenitury, oznaczającą dziedziczenie wyłącznie przez najstarszego potomka danej linii, co uchroniło zbiory od podziałów. Dzięki niej, niejako „w zastępstwie” za straty zadane przez szwedzki najazd, do wiedeńskich zbiorów dołączono znakomitą kolekcję malarstwa arcyksięcia Leopolda Wilhelma, namiestnika Niderlandów i brata cesarza Ferdynanda II. Powstała ona w XVII w. w Brukseli i obejmowała m.in. obrazy Caravaggia i Tycjana. Jej kustoszem był Dawid Teniers młodszy, najbardziej znany przedstawiciel tej malarskiej rodziny. Był on także niezłym malarzem i bardzo płodnym kopistą. Jego „obrazy kolekcji” pokazujące arcyksięcia na tle płócien gęsto rozwieszonych na ścianach są nieocenionym źródłem informacji o barokowych aranżacjach ekspozycji. Teniers wykonał także miniaturowe kopie ponad 240 dzieł, z których sporządzono akwaforty zamieszczone w „Theatrum pictorium” (ilustrowanym inwentarzu muzealnym) pierwszej tego typu publikacji w Europie, pradziadku dzisiejszych albumów malarstwa. Dał on początek naukowemu opracowywaniu kolekcji i przyczynił się do powstania nowej dziedziny humanistycznej – historii sztuki.
W pierwszej połowie XVIII w. pojawiło się na wiedeńskim dworze stanowisko dyrektora galerii. Dzięki reformom cesarzowej Marii Teresy, zbiory zostały uporządkowane. Kolekcję malarstwa przeniesiono do Belwederu i w 1776 r. udostępniono publiczności celem edukacji społeczeństwa. W wielu wiedeńskich szkołach wprowadzono lekcje rysunku, a na nich m.in. kopiowanie obrazów dawnych mistrzów. W okresie napoleońskim wiele dzieł wywieziono do Francji – wróciły po upadku Napoleona.
Czytaj też: Galerie Rzymu
W Boże Narodzenie 1857 r. cesarz Franciszek Józef I postanowił zburzyć mury miejskie Wiednia i zbudować magistralę komunikacyjną Ring, okrążającą Stare Miasto i siedzibę monarchy. Plany obejmowały utworzenie wielkiego kompleksu Forum Cesarskiego, jednak ostatecznie zrealizowano dwa budynki muzeów według projektów Gottfrieda Sempera i barona Carla von Hasenauera. Budowę rozpoczęto bez żadnych uroczystości w 1871 r., a 17 października 1891 Kunsthistorisches Museum zostało oficjalnie otwarte przez cesarza. Gmach zdobiły m.in. prace braci Gustawa i Ernsta Klimtów. Ciekawostką była koncepcja oświetlenia poprzez podwójne świetliki na suficie pozwalająca zrezygnować z oświetlenia sztucznego. Elektryczne pojawiło się dopiero w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku.
I wojna światowa przyniosła rozpad cesarstwa austro‑węgierskiego i przekształcenie Austrii w republikę. Dla muzeum oznaczało to dwa lata perturbacji i utratę części zbiorów na skutek żądań włoskiej komisji wojskowej. Roszczeń innych „państw‑następców” monarchii, z wyjątkiem węgierskich, udało się uniknąć. Okres międzywojenny to nowe zakupy i systematyczne opracowywanie kolekcji. Po włączeniu Austrii do Rzeszy Niemieckiej w 1938 r. do zbiorów trafiało wiele cennych dzieł konfiskowanych Żydom. Niektórzy z nich dzięki takim „darowiznom” uratowali życie. Zagrożenie nalotami od końca 1943 r. wymusiło systematyczną ewakuację zbiorów, m.in. do Bad Ischl i kopalni wokół Salzburga, gdzie hitlerowcy gromadzili dzieła zrabowane w całej Europie. Rozplątywanie skutków prawnych działań nazistów, konfiskat, kolaboracji itp. zaowocowało licznymi procesami. Np. dopiero w 2011 r. uznano prawo własności muzeum do Alegorii malarstwa Vermeera. Natomiast rodzinie Altmannów zwrócono w 2006 r. 5 prac Gustawa Klimta, w tym sprzedany później za 135 mln dolarów portret Adeli Bloch‑Bauer, słynną Kobietę w złocie.
Uszkodzony gmach muzeum odbudowywano partiami (pierwsze sale otwarto w 1946 r.), a cały proces trwał 14 lat. Muzeum stało się wielką atrakcją turystyczną przyciągającą miliony widzów. W pierwszej dekadzie tego wieku ponownie podjęto próbę aranżacji zbiorów w duchu kolekcji habsburskich znanych z obrazów Teniersa.
Zobacz też: Muzeum Narodowe w Warszawie
Album Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu z serii „Arcydzieła malarstwa” przygotowała prof. Dorota Folga‑Januszewska – światowej sławy historyk sztuki, wykładowca na wielu uczelniach w kraju i za granicą, autorka kilkuset publikacji oraz kuratorka kilkudziesięciu wystaw. Jest członkiem polskich i zagranicznych instytucji naukowych, m.in. Międzynarodowej Rady Muzeów ICOM, a przez wiele lat była prezydentem polskiej sekcji ICOM. Od 2014 r. jest wicedyrektorem Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Efekt jej nowatorskiej analizy wiedeńskiej kolekcji jest wręcz rewelacyjny. Obszerne opracowanie – 656 stron, 479 kolorowych ilustracji – zawiera 33 eseje, zgromadzone w 10 działach przedstawiających historię zbiorów i najważniejszych autorów.
Autorka rozpoczyna od dzieł pochodzących z Egiptu – reliefu z grobowca z okresu Średniego Państwa. Sztukę Grecji reprezentuje przykład malarstwa czarnofigurowego z ok. 510 roku p.n.e. – waza ze sceną pogrzebową (złożenie na katafalku), a starożytnego Rzymu – sceny miłosnej na mozaice z przełomu I i II w. naszej ery.
Malarstwo niderlandzkie XV i XVI w. otwiera wspaniały, zaskakująco realistyczny portret kardynała Niccolò Albergatiego pędzla Jana van Eycka. Dalej dominuje, zgodnie z duchem epoki, tematyka religijna. Jest tu np. słynna Wieża Babel Pietera Brueghela starszego. Jednak w twórczości tego najszerzej prezentowanego w tym dziale artysty przeważają wspaniałe sceny rodzajowe ilustrujące życie codzienne Flandrii.
Malarstwo flamandzkie tego okresu cechowała złożoność form i technik malowania, nawiązywanie do literatury zarówno świeckiej, jak i Biblii. Są tu wspaniałe przykłady portretów, martwych natur, nokturnów i wedut. Dorobek Petera Paula Rubensa dokumentuje aż 29 dzieł, a współpracującego z nim przez kilka lat Antoona van Dycka – 8.
Malarstwo holenderskie to tematyka historyczna, portrety, sceny ilustrujące życie codzienne wsi, tematy marynistyczne oraz widoki kolonizowanych krain. Największe wrażenie robi 9 niezwykłych portretów pędzla Rembrandta i wspaniała – wspomniana już – Sztuka malarstwa Vermeera.
Malarstwo niemieckie zajmuje niemal 100 stron. Osobne eseje poświęcono m.in. Albrechtowi Dürerowi (10 płócien), Cranachom (łącznie 14), Hansowi Holbeinowi młodszemu (3). Austriackie, czeskie i polskie malarstwo dworskie reprezentowane jest przez Marcina Kobena, hiszpańskie m.in. przez dorobek Diego Rodrigueza de Silva y Velázqueza (10).
Płótno Rafaela Santi Święta Rodzina ze św. Janem otwiera obszerny dział malarstwa włoskiego XV‑XVIII w. 26 dzieł Tycjana jest najlepszym przykładem malarstwa weneckiego. Jest tu też Bernardo Bellotto zwany Canaletto (14 prac), który w 1768 r. został oficjalnym malarzem dworskim króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Do dzisiaj jego 26 wedut (widoków) Warszawy zdobi Salę Panoram (inaczej Pokój Canaletta) na Zamku Królewskim w Warszawie.
Album pokazuje prace blisko 200 artystów. Z pewnością sprawdzi się jako oryginalny przewodnik przed wycieczką do Wiednia i pozwoli na własne odczytanie wspaniałych zbiorów Muzeum Historii Sztuki.
Czytaj także: Stara Pinakoteka w Monachium
Tadeusz Deptuła
Z wykształcenia – dziennikarz, z pasji – miłośnik sztuki, książek i podróży. Przez 18 lat związany był z Telewizją Polską. Jednocześnie współpracował z wieloma tytułami prasowymi, w których zamieścił setki wywiadów z ludźmi polityki i kultury, recenzje filmów i książek oraz fotoreportaże z wielu krajów świata. Przetłumaczył album „ORNAMENT. Wielka kolekcja”, organizował wystawy malarstwa G.J. Tribowskiego. Od 13 lat jest zastępcą dyrektora ds. handlu i marketingu w Wydawnictwie ARKADY.
